BY
Tama Laka Aquita
Partido Politiku mak dalan ba Future Lideranca Nasaun Nian
Objectivo hosi hamoris partido politiku ida atu realisa mehi nebe furak kona ba oinsa atu hadia povo moris ho justo ba ema hotu-hotu. Tuir konhesimento mak iha hosi grupo ka organisasaun nebe konstitusionlmente admite. Wainhira atu atinji mehi ida ne'e, sai hanesan luta ida hosi ema hotu hotu halo hamutuk no esforsu hamutuk hodi servisu maka'as. Maibe, hatudu kondisaun nebe'e laiha no labele hare ba kondisaun nebe'e nasaun hasoru dadaun. So iha deit maka oinsa partido politiku buka hatun malu iha nivel oinsa atu hetan poder.
Ida ne'e mak halo ema barak sai konfusaun, ema barak ohin loron considera no hare partido politiku hanesan fatin ka kareta nebe'e atu sae ba ukun, no haluha tiha dever nebe'e konstituen hodi apreende kona ba kondisaun tuir visaun rasik. Partido politik nia dever mak hanorin povo hatene politiku, halo kaderisasun militante sira ho konstituen atu nune sira bele hatene lolos kona ba luta partido nian nebe'e atu partido atu atinji. Hun hosi problema nebe'e mak afecta sai nakfera maka partido politiku moris lalao ho ideologia.
Mosu krizi identidade tamba partido politiku laiha ideologia. Ida ne'e mak imagen nebe'e hatudu momos iha ita nia partido politiku iha ita nian rain. Krizi identidade no laiha Idelogia ida los halo partido politiku lao lalos, ho partido politiku mak ohin loron mosu barak-barak no mosu problema barak iha partido politiku nia laran. Elit politiku sira mos la fo exemplo kongkreto nebe'e diak ba nia kiadro ho militante no komunidade tomak. Elite politiku sira hatun malu iha palku politiku no hadio malu poder politku maibe nia hun maka poder, la hanoin oinsa maka desenvolvi pensamento alternativo kona ba oinsa maka atu luta ba nasaun ne'e hodi lao ba oin ho diak, no oinsa mak atu bele resolve problema nasaun nian.
Fenomena ida nebe'e acontece wainhira eleisaun hotu mak elit politik sai hanesan utu haksoit tun sae hosi partido politiku ida ba partido politiku seluk. Hahalok ida ne'e la hatudu responsabilidade hanesan ema politiku ida diak. Tan deit hakarak hetan lalais poder, nudar ema politiku ida responsabel boot wainhira la hatudu responsabilidade maximo ba militante sira. Sai hosi partido politiku ida ba fali partido politiku sira seluk.
Partido politiku barak nakfera tan deit laiha politiku ida mak kesik sira. Elite politiku barak mak defende sira nian a'an, maibe iha aktu ida ne' e hatudu momos iha povo nian oin katak ne'e laos hanesan kamuflase. Ida ne'e hatudu katak lideranca politiku ne'e monu ona iha krizi identidade nian laran. Lalaok ida ne'e hatudu katak lideranca partido politiku barak mak laiha fiar iha ideologia politiku ida los. Tama partido politiku la lao ho hanoin ida katak atu hal mudanca ba povo nian moris. Tama partido politiku ho hanoin deit katak partido politiku mak sei lori nia ba sae bo'ot maibe la hare partidohanesan instrumento politiku atu luta ba hotu-hotunian moris.
Iha lideranca partido politik balun hateten sira nian a'an no sira nia partido ne'e partido politiku esquerda maibe politiku ka kebijakan partai politik nebe sira hatur la hatudu katak politiku ida nebe popular. Ideologia nebe'e sira temi hanesan kurtina deit, ba elite politku sira ideologia politiku la hanesan lalaok politiku ida nebe'e hodi usa hanesan luta partido politiku nian. Liafuan ideologia elite politiku sira usa iha partido nia laran hanesan simbolik deit.
Iha situasaun politik ida nebe laiha ideologia politiku moris iha elite politiku sira nian laran, ne'e hatudu momos ba ita hotu-hotu maka moris hanesan iha kalohan laran ka la hatene politik atitudi ida nebe nakonu ho oportunistik no pragamatis. Atitude politik nebe la forma ka la hatur hanoin hanesan iha ideologia ida ka visaun kona ba linhas mestra hodi hatur politik nebe lao ho interese-interese nebe larepresenta ema hotu nian hakarak.
Exemplo nebe hatudu mai ita hotu-hotu no sai hanesan lisaun ba ita hotu hodi apreende mak vitoria nebe Partido Fretilin hetan iha 2002 no 2007. Partido Fretilin manan maioria absoluta iha eleisaun geral ba assembeleia constituante iha tempo neba laos manan ho ideologia politiku ida nebe los, maibe manan ho istoria nebe mak sei kesik maioria povo maubere. Figura ho istoria FRETILIN nian nebe hanesan motor aranka halo partido nebe lori naran Fretilin manan dala rua tuir malu.
Saida mak acontece wainhira partido hasoru oposisaun ida ke forte, partido nebe lideranca sira sempre temi partido historik mosu fraksaun iha partido nian laran halo partido nakfera ba rua tan deit laiha ideologia laiha. Iha partido laran mosu fraksaun la iha ideologia politiku ida mak kesik sira hamutuk hodi luta nafatin ba realisasaun mehi ema FRETILIN hotu nia mehi ba moris diak, hanesan promesa nebe FRETILIN halo wainhira hahu revolusaun iha 1975.
Hanesan hakerek nain cita ona iha leten katak ideologia mak hanesan buat nebe lori lia los no sai importante iha vida moris partido politiku ida. Partido nebe maka lao ho ideologia ne'e nakonu ho ideas foun i sai hanesan sasan foun hodi fa'an ba costumidor sira. Buat sira ne'e hotu hanesan acontece ba partido politiku sira nebe oras ne'e lao iha nasaun seluk iha mundo ne'e.
Se partido politiku nebe mak hatudu momos usa figura maka fa'an, ne'e hatudu ba ita la los no la tuir lolos dalan los lao ho politik nebe nakonu ho maturidade politik. Atu hakarak dihan halonusa mos usa figura ne'e hanesan buat ida ameasado tebes ba lalaok politiku nebe demokratiku. Instituisaun politiku nebe lao ho ideologia nebe diak sei hatudu lalaok ida diak liu tamba lao ho ideologia sei loke dalan ba regerasaun ho diak. Se hari’i partido ho esperanca ba deit figura ida dala ruma mos la dun iha attitude politika ida diak ho justo, maibe iha partido politku nia laran wainhira decisaun nebe sai decisaun comun ne’e hatudu katak espiritu kolektivismo ne maka’as iha partido politiku ida nia laran.
Kondisaun ida ne’e acontece engeralmente wanhira partido politiku ida hamrik la ho ideologia ida, i nune mos halo partido politiku hotu-hotu nebe la lao ho ideologia nebe los sai pragamatis hotu. Mosu duvidas bo’ot wainhira iha partido politiku nia laran acontece saida mak dihan “pertarungan internal” nebe buka hamonu malu entre lideranca nebe tur iha strutura partido nia laran.
Existensia Partido Ba Moris Naruk.
Politika la ho ideologia hanesan fo’o fatin luang nakloke ba membro partido politiku atu halo manobra wainhira ba kaer poder. Tan ne’e, laos buat ida segredo ona wainhira partido politiku ida moris ho ideologia nebe los, no hakarak kuda ideologia politika ba nia militante no simpatizante sira, aktu ida ne’e laos hanesan dada bandeira deit. Maibe ho esperansa bo’ot hosi kuadros, militante no simpatizante sira nebe maka ideologia moris ona iha sira nia laran sei mosu lideranca nebe diak ho visaun politika nebe diak. Nune mos ideologia politiku nebe sira comunga bele sai linhas mestra ida para sira atu implementa wainhira sira sae ba ukun.
Tuir mai, wainhira sira hamoris partido politiku ho existencia nebe’e naruk liu hosi metode iha aksaun politiku iha servisu partido politiku nia laran. Wainhira ideologia politiku nebe kuda ona iha kuadros politiku tenki implementa ideologia iha pratika wainhira halao politika tuir etapa attitude politika, no halao buat hotu tuir programa iha aksaun kongkreto ba povo. Atu nune bele iha realidade hosi programa politika ida, laos deit hanesan programa seremonial hasai bandeira partido iha fatin hotu-hotu. Maibe partido politiku lao ho programa politiku konkretu.
Tamba objective hosi hari’i partido politiku hodi desenvolve strutura estado para atu dudu no hamori hahalok nebe’e diak. Se wainhira hahalok ne’e moris ona iha kuadros politiku nia laran poder politiku sai hanesan ona hanesan instrumento ida deit. “Karena makna tertinggi adalah perwujudan cita-cita politik yang merupakan tujuan utamanya. Sehingga jika menjadi penguasa maka akan mempunyai kerangka yang mendasar dan terarah untuk menciptakan kebaikan bersama”.
Iha movimento politiku ho ideologia nebe los hanesan kilat musan. Ho ideologia politiku, militante ka simpatizante fasil atu mobilisa tuir planu lideranca partido nia hakarak, tamba sira konsiensializado ona. Ho ideologia mos militante ho simpatizante sira nebe’e iha klase ida okos voluntariomente obedese ba ordem lideranca tuir programa politiku partido nian.
Partido politiku lao la ho ideologia nebe’e obedese ba aspirasaun no interese povo nian, ne hanesan ho lian bahasa dihan “makluk tampa jiwa”. Target luta nebe’e la los no ideologia nebe’e la los. Ironicamente laiha ideologia hanesan partido politiku barak nebe’e ohin loron ita asiste iha ita nia rain. Partido politiku ida-idak tenki kuda doutrina politiku ideologico ba militante no simpazante sira. Atu nune sira bele konsisten no iha komitmento politiku ideologiku ida hodi lao ba halao programa politiku partido nian no defende direito ema hotu nian liu-liu ki’ik no kiak sira.
Kaderisaun Mak Factor Determinante
Iha kontesto ida ne’e nia laran, importante mak kaderisasaun atu nune quadros politiku partido nian linhas mestra ida, tan ne’e mak conhecimento politiku ideologiku ne’e importante tebes-tebes. Iha processo ida ne’e; internalisasaun valor politiku nebe’e diak iha kuadros politiku. Kaderisasaun mak hanesan funsaun edukasaun politiku atu nune loron ruma sira bele halo funsaun edukasaun politiku no ita bele fa’an povo ho valor ideologico politiku. Processo kaderisasaun labele lao liu deit, processo ne’e tenki “monoton”. Hahu hosi militante no simpatizante hosi nasional to’o baze.
Hosi kaderisaun ba militante no quadro medio iha partido politik nia laran hodi nune Quadros ho Militante sira bele katak tama partido politiku precisa dedikasaun. Dedikasaun nebe kleur liu tan hosi tinan nebe termina iha statuto partido politik rasik ne’e diak liu tan ba Quadros ka Militante sira ne’e rasik tamba atu ema politiku ida diak ne’e precisa dedikasaun nebe forte hosi dedikasaun ne’e prova konsistencia ema ida nian ba partido tuir ideologia partido politik ninian. Hosi processo ida ne’e, bele Hamosu future lideranca partido politiku nian no nasaun tomak. Tamba iha processo demokratiku nia laran povo hili lideranca partido politiku ho partido politiku nebe nian fiar ho consiencia katak partido ida ne’e ho lideranca ida iha visaun politiku nebe diak ba desenvolvimento nasaun tomak nian.
Tan ne’e mak regenerasaun nasaun nian fila fali ba politiku sira nebe kaer partido politiku oinsa kaderisa sira nia quadros no militante sira. Iha processo ida ne’e precisa komitmento no dedikasaun hosi lideranca politiku ne’e rasik. Tamba sa ita hateten hanesan ne’e? Tama partido politiku ka sai quadros ka membro partido ne’e precisa dedikasaun ida forte ho komitmento ida katak hakarak sai politiku ida diak hodi servi povo iha nasaun ida. Hanesan mos ema ida ba ba escola iha seminario ka konvento ho objective atu sai padre ou sai madre, ba ho dedikasaun tomak katak iha loron ikus sekarik iha vokasaun ba sai padre ka madre. Iha partido politiku mos hanesan iha vokasaun bele sai politiku ida diak ba future lideranca nasaun nian.
Tan ne’e hakerek nain hakarak hateten katak “ labele hateten katak o la preokupa ho politika, tamba politika preokupa ho o” (**)