Total Pageviews

Translate

Friday, December 28, 2012

SISTEMA POLITIKU IDEOLOGIKU; KAPITALISMO vs SOCIALISMO


By Tama Laka AQUITA

 Dala barak ita rona lideranca politiku sira koalia iha kampanye promessas politiku iha kampanye maibe ita la rona oinsa hatur sistema politiku ida nebe bele coresponde ho votantes ka eleitores sira nia hakarak. Ida ne’e tamba ita fa’an programa partido maibe ita la fa’an sistema politiku ideologico ida nebe los, atu nune eleitores sira bele hatene katak Nasaun atu lao ba oin ne’e lao ho sistema politiku ideologiku ida ne’e ou ida seluk. Hakerek nain tenta hatun artigo ida hodi loke ita nia hanoin ba oin oinsa ita buka compreende ka hatene didiak diferenca bo’ot entre sistema politiku ideologico Kapitalismo-neo-liberalismo no Sistema politiku ideologico Socialismo ho nia progresso iha nasaun sira nebe mak adopta pensamento politika esquerda nebe to’o ohin loron la afecta iha crise financial mundial iha seculo 21 ne’e. Sistema politiku ideologiku iha mundo ne’e iha rua deit; KAPITALISMO vs SOCIALISMO. Atu bele hatene liu tan oinsa lalaok hosi sistema rua ne’e mai ita buka hateten didiak saida mak Sosiadade Ekonomia Kapitalista no saida mak Sosiadade Ekonomia Socialista. SOSIADADE EKONOMIA KAPITALISTA.

Iha sistema kapitalista, sociadade ida nebe mosu mak sociadade individualista nebe nakonu ho kapitalista sira. Iha sociadade kapitalista nia laran, osan sira convers tiha ba capital para bele usa hodi sosa servisu nain nia forca iha merkado servisu nian hodi bele produz merkadoria. Karl Marx fo’o explikasaun ba questaun ida ne’e; ……Atu converse tiha osan ba kapital, properietario hosi osan hetan iha merkado ba comodite trabalhador ida nian nebe livre, livre iha dupla sentido, hanesan ema ida nebe livre, livre ho nia poder hanesan iha merkadoria no sai nain ba comodite ida, atu nune labele fali iha sorin seluk nia laiha commodity ida ba fa’an no falta sasan sira nebe necesario ba realizasaun hanesan servisu nain ka trabalhadores(tenaga Kerja buruh) nebe iha poder (Le Das Capital (1867) VA I, pagina 176-8) 

 Mudanca desenvolvimento forca productive hosi servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) iha sociadade feodalismo, lao tuir funsionamento ida katak osan hanesan instrument ida hodi bele halo troka capital ou bens de equipamento, hosi ida ne’e dudu sociadade tomak moris iha sistema foun ida nebe bolu sistema kapitalismo, iha nebe ema servisu nain trabalhadores(tenaga Kerja Buruh) sai hanesan sasan iha Mercado. Ekonomia merkado nian desenvolvi sai hanesan ekonomia kapaitalista ho formasaun ba kapital ho industria. Relasiona ho produsaun nebe iha sai formatu ida hodi hamoris sociadade kapitalista. Lei basika hosi ekonomia kapitalista maka ekonomia merkadoria(Barang Dagangan), tan ne’e mak natureza hosi merkadoria hodi bele produz hodi bele to’o iha dalan ikus liu maka merkado, ka produz bens ruma bele fa’an ho formatu ida hodi hetan lukro. 

Tan ne’e maka sociadade kapitalista ne’e sociadade merkadoria, inclui mos ema servisu nain trabalhador(tenaga kerja buruh) sira sai hanesan merkadoria(Barang Dagangan) nian hodi bele fa’an I sosa iha merkado. Iha ita nia rain nebe foin hakotu a’an hosi sistema kolonialismo portugues no sistema kolonialismo foun okupasaun militer Indonesia, mentalidade sistema tuan nebe kolonialismo rua hakiat durante 475 anos. Mentalidade hosi sistema tuan sei buras hela no se lao continua nafatin iha tempo ukun rasik a’an. Iha tempo neba Kontradisaun politik rua entre ema nebe hakarak ukun rasik a’an(anti kolonialismo-anti imperialismo) no ema nebe lakoi ukun rasik a’an (hakarak ho Portugues ou nasaun seluk). 

Kontradisaun politik ida kontradisaun nao antagonik ne’e mosu tamba iha sistema ida nebe implementa la liu hosi processo ida nebe los tuir ema Timor tomak nia hakarak. Tan ne’e ita hateten sistema kolonialisme foun hafoin Portugal mai fali okupasaun Militar Indonesia Kolonialismo foun. maibe sempre kolonialismo tamba kolonialismo mak divisionisme. 

Ukun rasik a’an tiha mosu kontradisaun foun; iha ema kiak no riku. Kontradisaun ida ne’e bolu kontradisaun antagonik. Tamba tau ema kiak hasoru ema riku. Ema trabalhador hasoru Kapital osan nain. Kontradisaun ida mosu tamba sistema politik ideologico mak lalos. Hafoin tinan 12 ona ita la konsegue hatur sistema politico ideologico ida los. Ita la barani halo transformasaun radikal iha processo tomak. Politiku nebe ita nia lideranca politik nebe dihan Fundador Frente Revolucionario hatur politiku ida kontradiksi maka’as ho kondisaun riil nebe povo ne’e rasik hasoru. 

Mosu iha ita hotu nian oin, planu estrategico desenvolvimento nebe ita bele dihan katak sai hanesan ideologia ida hosi Lideranca Historic nebe kaer rasik nia partido no povo vota ba sira. Tuir sira koalia ka hakilar iha kampanye, maibe ita povo rasik mak tenki senti impactu hosi planu ida ne’e. Benefisia ema riku sira ou ema kiak sira? Iha politika nebe ohin loron ita hotu kona ba kodico elaboral ba servisu nain ka trabalhadores (tenaga kerja buruh)sira nian. Hanesan ita hotu hatene no asiste rasik iha ita nia vida moris. 

Politika kona ba salario minimum governu decide $115 dolares amerikanu ba servisu nain ka trabalhadores sira. Iha parte ida la sufiesinte ba servisu nain ka trabalhadores(tenaga kerja buruh) ida ho nia kaben ho oan nain rua, iha sorin seluk $115 salario minimum mos bele hamate companhia Unipessoal kiikoan sira nebe moris ho dependensi ba projecto hosi governu no mos usaha kecil sira nebe hanesan restorante kiikoan Timor oan rasik mak kaer sei la compete ho restorante sira nebe estrangeiro nian. Iha processo ida ne’e hakereka nain foti exemplo ida oinsa kapitalista usa ema servisu nain ka trabalhadores (tenaga kerja buruh) sai hanesan merkadoria(barang Dagangan). 

Hafoin resultado referendum 30 de agusto 1999, Administrasaun ba harii estado foun iha UNTAET nian companhia Internasional barak mak tama iha Timor-Leste. Imperialismo tama ho ho modelo produsaun ekonomia foun usa forca servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) hodi lukro nebe bo’ot iha processo transisaun nebe lao iha UNTAET. Exemplo Siguranca Civil Chubb Security, companhia Australia nian ne’e halo contrato ho servisu nain trabalhador (tenaga kerja buruh) sira $85 dolares amerikanu kada fulan. Maibe contrato iha fatin nebe companhia Chubb Security sai hanesan suplayer ema servisu nain trabalhador (tenaga kerja buruh) ba edifio administrasaun UNTAET no uma alugado hosi staff VIP UN nian ka embaixada sira. Contrato nebe Chubb Security por exemplo ho montante orcamento $2500 dolares amerikanu ema servisu nain ka trabalhadores (tenaga kerja buruh) nain atus ida(100) kada ema servisu nain ka trabalhadores (tenaga kerja buruh) ida $85 dolares amerikanu. 

Hosi montante orcamento kontrato $2500 iha leten kompanhia Chubb Security manan nia lukro nebe bot hosi modelo produsan ekonomia fa’an forca servisu nain ka trabalhadores nian. Ida ne’e mak ita bolu explorasaun hosi ema ba ema iha sistema kapitalista nian. Modelo produsaun ekonomia kapitalista ida to’o ohin loron ema servisu nain trabalhadores (tenaga kerja buruh) sei senti nafatin, tamba sistema politiku ideologiku nebe lao dadaun ne’e iha ita nian rain fo’o vantage maka’as modelo produsaun ekonomi hanesan ne’e. A’at liu wainhira iha kondisaun nebe ita hasoru no hare iha ita nia sosiadade proprio ita nia governu rasik tuir sistema kapitalista ida nebe lao hela halo ema sai merkadoria(barang dagangan) hotu. 

Haruka trabalhador ba rai liur ida ne’e parte ida hosi planu governu tuir noticias nebe ita katak redus desemprego. Tamba sa? Tamba sistema nebe lao hela iha ita nia rain sistema nebe kapitalistiku tebes. Processu produsaun merkadoria ida ne’e tuir sistema kapitalista nian, ne’e procesu produsaun ida nebe susu duni ema servisu nain trabalhador (tenaga kerja buruh) sira nian forca ka ran. Modelo produsaun merkadoria(barang dagangan) ida ne’e hanesan ba dala uluk iha area ida nebe oinsa kapitalista sira susu ema servisu nain ka tabalhadores(tenaga kerja buruh) ne’e hanesan processu evolusaun historiku iha sociadade, resultado hosi processu ne’e sai hanesan instrumento ba servisu nain ka trablhadores(tenaga kerja buruh,) processu desenvolvimento ida ne’e transforma a’an sai hanesan planu baze ekonomia sociadade nian no evolusaun ne’e lao too ohin loron. Karl Marx fo’o explikasaun ba ida ne’e; 

……Processu produsaun ba merkadoria hotu-hotu nebe mak lao dadaun, iha tempo hanesan mos processu explorasaun lao hela iha servisu nain ka trabalhadores(tenaga kerja buruh) sira nian vida moris loron-loron. Produsaun comoditi kapitalista sempre lao tuir desenvolvimento historiku hosi organisasaun servisu nian tuir progresso tekniku ho transformasaun iha strutura sistema ekonomia kapitalista nian nebe implementa iha sociadade tomak nia laran hodi hakat liu periode ida uluk(Das Capital II VII, pg 34-5) 

 Sistema politiku ideologiku kapitalista nian harii sociadade ida nebe ita bolu sociadade kapitalista, sociadade nebe nakonu ho hahalok individualismo. Sociadade kapital ne’e sociadade ida nebe ema riku ho iha kapital no osan, hodi susu ema servisu nain ka trabalhador(tenaga kerja buruh) nian forca no ran. Sosiadade nebe ema riku rai osan barak hodi halo merkadoria(Barang Dagangan) ou bolu sosiadade merkadoria nebe usa ema servisu nain nia forsa no kole hodi hetan lukro bo’ot. Ho ida ne’e mak sosiadade kapitalismo ne’e nia objective principal mak buka manan buat hotu-hotu hodi hetan lukro bo’ot liu sai hanesan riku soin nebe rohan laek. 

Kapital, Osan ho Merkadoria sei hetan movimento maka’as mai hosi ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) sira nia kolen. Buat tolu ne’e (Kapital, Osan no Merkadoria) sai hanesan parte importante no fundamental tebes iha vida moris sociadade kapitalismo liu hosi movimentasaun Kapital, osan no Merkadoria. Tan sosiadade kapitalista sei la moris, se sira la usa no susu ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) nian forca no kolen, sei la moris se laiha Kapital no sei la moris se laiha Osan no mos sei la moris se laiha Merkadoria ka “Barang Dagangan”.

Explorasau kapitalismo hasoru ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) liu hosi dalan ka meus oin-oin no dalan sira susar atu ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) hatene, ho dalan nebe falun ho segredo oin-oin nebe hanesan ita hatene ho lian Indonesia katak; sistem kerja upahan, sistem lembur sistem premi etc tan ne’e mak explosaun kapitalismo hasoru ema servisu nain trabalhadores ne’e sira falun metin no segredo. Atu nune ema servisu nain Relasaun produtividade iha sistema kapitalismo nian laran ne’e mai hosi nain individual ou grupo indivual nebe hamutuk domina sasan produsaun ekonomia hotu-hotu. 

Kapitalista fo’o servisu ba ema servisu nain trabalhadores (tenaga kerja buruh) tamba ema servisu nain laiha sasan produsaun nian, tan ne’e hakarak ka lakoi tenki fa’an sira nia forca ba kapitalista sira hodi bele hetan osan iha montante kiik no boot tuir kapitalista sira nia hakarak no tenki halo tuir saida deit maka kapitalista nia hakarak. Relasiona ho produsaun hanesan ne’e relasaun produtividade lao lalais no fo’o vantage ba desenvolvimento no kapitalista sira mak hetan lukro nebe boot liu hosi politiku nebe implementa. Produsaun ba maquina produsaun modern sira desenvolve no usa teknologia modern. Specialiadede iha fatin servisu aumenta no tenki tuir level-level, nune mos especialidade oinsa atu hadia moris nia. Liu hosi mudansa no evolusaun iha area produtividade sira hotu maka fo’o impacto bot ba mudansa ekonomia iha sosiadade nia laran.

Hanesan hakerek nain cita iha leten, ema servisu nain trabalhador(tenaga Kerja buruh) ho kapitalista ne’e klase rua nebe esencial tebes iha sosiadade ida nia laran, iha nebe sira nian interese la hanesan(sangat berlawanan dan bertantangan). Diferencas nebe iha kleur-kleur sai kroat liu tan to’o ikus liu mak mosu ona luta da clases. Iha sosiadade kapitalista nia laran, kompetisaun ne’e hanesan tiha hahalok nebe babain tiha ona ba ema kapitalista sira nebe maka hadaun Natar no Toos bo’ot maibe kapital no osan laiha. Halo nusa make ma riku ka osan nain(kapitalista sira) bele tamba to’o iha area produsaun sira ne’e, sistema politiku nebe iha fo’o vantage ba ema osan bo’ot kapitalista sira hodi tama, ita la hatur sistema politiku ideologiku ida nebe hodi halo ita rasik mak produz estado mak sai parceria ho ema riku kapitalista sira. Tamba sistema politiku ne’e lao hanesan kompetisaun laos akontese deit iha klase medio maibe kompetisaun akontese mos entre ema servisu nain trabalhador(tenaga kerja buruh) sira hadau malu fatin servisu ka buka oin hodi hetan fatin diak iha fatin nebe sira servisu ba. 

Kompetisaun sira ne’e mosu mak dudu processo akumulasaun modal, iha nebe konsentrasaun kompanhia bo’ot-bo’ot no sofremento ba ema trabalhadores(tenaga kerja buruh) mos aumenta tamba kapitalista sira duni produsaun tenki barak, saida mak sei akontese? Krisi ekonomia,social dan politik. Iha kondisaun ida ne’e mak fanu ema servisu nain trabalhadores (tenaga kerja buruh) hodi hamrik no contra tamba produsaun makas sistema politiku nebe iha halo ema moris ho kondisaun ekonomia nebe minimum liu. Exemplo maka iha vida moris ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) iha ita nia rain moris ho $115 dolares amerikanu. Ida la sufiesenti ba ema sa mais familia ida! Tan ne’e hateten momos iha sistema ekonomia kapitalismo ne’e katak aktividade ekonomia hotu-hotu iha nebe sasan produsaun nian ne’e sai pretense privadu ba ema osan nain(tuan kapitalis). 

Resultado hosi ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) sai fali hanesan nain mak ema kapitalista nian, hodi usa ba halo no bele hetan lukro maka’as liu tan iha merkado. Tamba sasan produsaun nian ne’e nain mak ema kapitalista sira. Tan ne’e mak akontese mosu klase-klase social, entre ema nebe iha sasan produsaun(Kaum Kapitalista) no ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) nebe laiha sasan ba produsaun(Kaum Buruh). Desenvolvimento sasan servisu nian determina forsa produtivo ho relasaun produtivo, liu hosi ne’e bele muda sistema ekonomia sai fali sistema ekonomia sosialismo.

 SOCIADADE EKONOMIA SOSIALISMO 

Iha seculo vinte un ne’e, revolusaun laos signifika tenki fakar ran, revolusaun signifika mobilisasaun konsiencia ema hotu nian hodi hare ba vida moris real nebe mak ita rasik hasoru hodi hare ba oin hari’i sociadade ida nebe bolu, sociadade ida justo no maun alin, nakonu ho espirito solidaridade no tranquilidade sociadade ida ne’e mak bolu sociadade socialismo. Tan ne’e mak radikalismo laos hatudu liu hosi anarkismo, maibe radikalismo iha pensamento ida, pensamento politiku ideologiku ida nebe sai hanesan fiar iha partido politiku ida nian laran hodi la’o iha revolusaun ida nebe bolu revolusaun demokratiku liu hosi dalan eleisaun laos insureksaun militar. Tamba konsiencia ema ida nian moris hosi realidade moris nebe nia rasik hasoru loron-loron. Sistema politiku ideologiku kapitalisme nian halo nia sai marginalisado no alienasi hosi situasaun nebe nia moris ba. 

Tan ne’e iha dalan rua deit hamrik luta ba moris diak ou tur nonok hodi simu deit situasaun moris ida ne’e. Tamba sociadade socialista ne’e moris hosi luta revolucionario iha klase ema servisu nain trabalhador (tenaga kerja buruh) no ema kiak agrikultor sira atu nune hodi bele harahun sistema kapitalisme. Liu hosi nebe? Liu hosi dalan eleisaun. Prova hatudu ona katak Revolusaun Demokratiku nebe acontese iha Venezuela no Franca ho nasaun seluk iha Eropa katak sistema politiku ideologiku “Socialismo” mak hanesan dalan alternative ba sistema politiku ideologiku “kapitalismo”. Tamba sociadade socialista hamrik katak; Estado mak sai nain ba sasan produsaun, governu nebe iha tenki lao tuir sistema politiku ideologiku nebe hatur ona, katak politik hotu-hotu tenki servi intereses ema hotu-hotu nian moris iha sociadade ida ho sistema ekonomia justo.

Ida ne’e signifika katak laos deit Demokrasia Politiku maibe Demokrasia Ekonomia maka ita koalia Ekonomia Socialista, atu realize no hari’i ekonomia socialista no sociadade socialista tenki liu hosi revolusaun ida nebe mobiliza konsiencia ema hotu nian iha loron votasaun. Revolusaun ida ne’e mak bolu REVOLUSAUN DEMOKRATIKU. Ekonomia Sociadade Socialista ne’e sistema ekonomia ida ho nia karakter ida harii hosi forsa produtividade ho relasaun produtivo nia lalaok tuir karakter kolektivismo. Iha sistema ekonomia sociadade Socialista relasaun entre forsa produtivo ho relasaun produsaun iha sociadade socialista nia laran laiha kontradisaun nebe antagonis. Maske mosu kontradisaun entre forsa produtivo ho relasaun produsaun maibe sempre resolve liu hosi solusaun ida nebe laos antagonis, sempre tuir evolusaun nebe iha tamba entre buat rua ne’e iha karakter ida deit mak kolektivo. 

Tamba iha sistema politiku ideologiku nebe hatur koalia kona ba “Accao ba Trabalhadores ou lian Indonesia dihan “SAHAM UNTUK BURUH” ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) senti nain iha fatin nebe nia servisu ba. Saham/Accao ne’e mai hodi nebe? Mai hosi Estado. Estado hatur politiku ida liu hosi lei investimento, iha lei oan ne’e hateten katak “Se deit mak mai ka investi iha fatin ka rai estado nian tenki loke saham ba ema servisu nain trablhadores(tenaga kerja buruh)”. 

Nessecidade ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) ne’e tuir kedas ho ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) nebe iha, hanesan entre ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) tuir nessecidade ema servisu nain trabalhadores(tenaga kerja buruh) nian ne’e iha fondasi planeamento ida. Karl Marx fo’o nia explikasaun; the right of the producers is proportional to the labour they supplay; the equality consists in the fact that measurement is made with an equal standard, labour. CGP(1875) Iha sociadade socialista nia laran,industria bo’ot sira ne’e estado mak gere. Resultado hosi produsaun estado mak sei hatur lolos tuir nessecidade povo hotu-hotu nian interese. Salario servisu nian tuir resultado hosi servisu nian bazea salario minimum tuir nessecidade moris materil no nessecidade moris spiritual. 

Prinsipio ekonomia socialista mak independen tuir nessecidade merkado rai laran nian tuir nesecidade povo tomak nia nesecidade. Iha sociadade socialista mos sei klase-klase sira mak hanesan tuir mai, klase trabalhador no prolateriado, iha borjuis kiikoan sira no klase feudal itoan. Tan ne’e mak klase ida ema servisu nain trablhadores(tenaga kerja buruh) tenki servisu maka’as no luta nafatin iha sociadade socialista nia laran atu nune bele halakon tiha restu hosi klase sira ne’e(Borjuis ho feudal itoan sira ne’e). 

Tamba klase borjuis ho feodal itoan sira nebe sei existe ho hahalok individual sei hanoin no tenta atu domina sai nain ba sasan produsaun nebe iha que lolos laos pretencia ba sira nian. Tan ne’e mak luta de klase iha sociadade socialista seidauk bele hateten katak hotu ona. Hosi lalaok koletivo nebe nakonu ho forsa produtividade no relasaun produsaun ne’e, ekoomia sociadade socialista sei desenvolvi a’an liu tan ba to’o ekonomia sociadade komunismo.